W ramach stypendium twórczego MDKiN powstała biografia Janiny Strużanowskiej.
17 grudnia w Domu Kultury Polskiej w Wilnie odbyło się otwarte spotkanie Polskiego Teatru Studio w „Wilnie” z Iloną Lewandowską, autorką biografii Janiny Strużanowskiej. Książka powstaje w ramach w ramach stypendium twórczego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rok 2023.
Janina Strużanowska jest również bohaterką książki „Tak teraz postępują uczciwi ludzie. Polacy z Wileńszczyzny ratujący Żydów”, której drugie wydanie ukazało się w tym roku jako wspólne wydawnictwo Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego oraz Instytutu Polskiego w Wilnie.
Podczas spotkania aktorzy teatru nie tylko przeczytali fragmenty książki, ale mieli również okazję do dyskusji o postaci założycielki teatru i podzielenia się własnymi wspomnieniami. Publiczne czytanie fragmentów biografii zaowocowała wspólnym wyborem tytułu książki.
„W ramach przygotowań do pracy nad książką przeprowadziłam bardzo wiele wywiadów, także z członkami Polskiego Teatru Studio, jednak grudniowe spotkanie miało dla mnie wyjątkową wartość. Pozwoliło ono na wyjaśnienie wątpliwości, które powstały w trakcie pracy oraz wykrystalizował się tytuł książki. Mam nadzieję, że w 2024 r., gdy będziemy obchodzić 40. rocznicę śmierci Janiny Strużanowskiej uda się doprowadzić do wydania tej biografii, która bez wątpienia będzie ważną pozycją z punktu widzenia Polaków na Litwie” – mówi Ilona Lewandowska.
Janina Strużanowska jako jedna z niewielu przedstawicieli polskiej inteligencji zdecydowała się na pozostanie na Wileńszczyźnie po II wojnie światowej. Chciała, żeby ktoś w tym mieście za 30 czy 50 lat mówił jeszcze po polsku… Na jej oczach dawne, wielokulturowe Wilno przestawało istnieć. Najpierw zagłada wileńskich Żydów, którzy od wieków byli częścią historii miasta, potem wyjazd tysięcy Polaków, na zawsze zmieniły jego charakter. Miasto stawało się coraz bardziej sowieckie, i – choć boleśnie to przyznać – coraz bardziej sowieccy stawali się też tutejsi Polacy.
Dostrzegała niebezpieczeństwo rusyfikacji pozostałych na Wileńszczyźnie Polaków, którzy po przesiedleniach z lat 1956–1957 stracili niemal zupełnie oparcie w polskiej inteligencji. Aby podnieść poziom języka polskiego wśród młodzieży Wilna, w 1960 r. wraz z nauczycielką języka polskiego Janiną Pieniążkową założyła Polski Zespół Dramatyczny przy Klubie Pracowników Łączności i została jego kierownikiem artystycznym.
40 lat po jej śmierci można niewątpliwie mówić o skuteczności wysiłków, jakie podejmowała za życia. Założony przez nią teatr działa nadal jako Polski Teatr „Studio” w Wilnie i – co na pewno byłoby powodem do radości dla Strużanowskiej – w 2023 r. uzyskał tytuł teatru zawodowego. Polski język w Winie nie tylko jest słyszany, nie tylko działają polskie szkoły – ale doczekaliśmy czasów, gdy z polskości na Litwie można żyć, o czym świadczy cała masa inicjatyw kulturalnych, medialnych czy polsko-litewska współpraca gospodarcza. Byłoby to niewątpliwie bardzo trudne bez ludzi, którzy tak jak Strużanowska odegrali rolę pomostów pomiędzy polskością międzywojenną i tą odradzającą się w czasach niepodległej Litwy.
Książka jest próbą przedstawienia całego życia Janiny Strużanowskiej w oparciu o wspomnienia i materiały archiwalne zgromadzone w Litewskim Archiwum Centralnym, Litewskim Archiwum Specjalnym, Archiwum Muzeum Historii Żydów im. Gaona Wileńskiego, Centralnym Archiwum Wojskowym i wreszcie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Książka nie mogłaby powstać bez wsparcia córki Janiny Strużanowskiej, Hanny Strużanowskiej – Balsene, która nie tylko podzieliła się swoimi wspomnieniami, ale także udostępniła autorce książki korespondencję swoich rodziców, zdjęcia i dokumenty z archiwum rodzinnego. Ten obraz uzupełniły informacje przekazane przez osoby związane z Polskim Teatrem „Studio”, które miały okazję poznać ją osobiście, publikacje zawarte w „Czerwonym Sztandarze” i „Kurierze Wileńskim” oraz wywiady przeprowadzone przez litewską dziennikarkę Jūratė Kiliulienė.
